Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Φιλοσοφικές Σχολές της Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής Εποχής: Πρόδρομοι ή άπιαστες κορυφές για τη σύγχρονη Ψυχολογία;

Η αναζήτηση του εαυτού υπήρξε μια από τις προτεραιότητες όχι μόνο του Ελληνικού νόος αλλά και άλλων (π.χ. Ινδία, Κίνα κ.ά.). Στον Ηράκλειτο («εδιζησάμην εμαυτόν») αλλά και στην προμετωπίδα των Δελφών («γνώθι σαυτόν») εκδηλώνεται με σαφήνεια η συγκεκριμένη τάση. Η ιδιαιτερότητα της Ελληνικής περίπτωσης βρίσκεται, στο ότι η αναζήτηση του εαυτού διεξάγεται κατ’ εξοχήν με επιστημονικό σκεπτικό και μεθοδολογία και δεν βασίζεται σε απλά εμπειρικά, σε μυστικιστικά, ή σε διαισθητικά κριτήρια.

Τα κυρίαρχα ρεύματα της φιλοσοφίας της Ελληνιστικής και της Ρωμαϊκής Περιόδου (Επικουρισμός, Στωικισμός, ακόμα και ο προγενέστερός τους και λιγότερο συστηματικός, Κυνισμός) τόνισαν ακόμα περισσότερο αυτή την πλευρά της Ελληνικής Σκέψης. Γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν ως ψυχολογικές αντιδράσεις απέναντι στον πολιτισμικό κλονισμό, που επήλθε με την αποδυνάμωση των πόλεων ως πολιτικών κοινοτήτων, λόγω της ισχυροποίησης των αυτοκρατοριών. Τα προαναφερθέντα φιλοσοφικά ρεύματα(1) επεξεργάστηκαν τα νέα δεδομένα της κοινωνικής ζωής και επαναπροσδιόρισαν τους στόχους, που κατά την άποψή τους, όφειλε να θέσει όποιος επιθυμούσε να διατηρήσει την ψυχική του ισορροπία σε ένα κοσμοπολιτικό περιβάλλον. Θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κάποιος τα υπό εξέταση φιλοσοφικά ρεύματα ως προδρομικά της Επιστήμης της Ψυχολογίας. Κατά τη γνώμη του γράφοντος είναι κάτι πολύ περισσότερο, ακόμα και από την ίδια την σύγχρονη Ψυχολογία. Διότι πριν ασχοληθούν με την ψυχική θεραπεία τα φιλοσοφικά ρεύματα, που εξετάζονται, υποχρεώθηκαν να δομήσουν το καθένα μια θεωρία της ψυχής (Ψυχολογία) και μια θεωρία του Κόσμου (Κοσμολογία). Με αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκε ένα πεδίο ενοποιημένων γνωστικών τομέων, στο οποίο η ψυχοθεραπευτική αναζήτηση μπορεί να αποτέλεσε την αιτία της δημιουργίας του, αλλά το τελικό αποτέλεσμα αφορά σε επιστημολογικώς ολοκληρωμένα κοσμοσυστήματα, τα οποία πραγματοποίησαν μια ολιστική θεώρηση του ανθρώπου και της ζωής.

Από τον Κόσμο στην Ψυχή

Ο Επικουρισμός και ο Στωικισμός συνέχισαν να καλλιεργούν και το κοσμολογικό («προσωκρατικό») μέρος της Φιλοσοφίας. Η αναζήτηση του εαυτού διεξήχθη με αυτόν τον τρόπο, όχι μόνο σε συνάρτηση με την ατομική ή την κοινωνική του διάσταση, αλλά και με τη Φύση και τον Κόσμο.

Σε σχέση με τον αόριστο στόχο της σύγχρονης Ψυχοθεραπευτικής, ο οποίος είναι κατά κανόνα το «να νιώθει καλά» ο πελάτης, φιλοσοφίες όπως ο Επικουρισμός, ο Στωικισμός και ο Κυνισμός αναζήτησαν την ψυχική αταραξία, όχι με την έννοια της αναισθησίας -όπως συχνά παρερμηνεύεται- απέναντι στα εξωτερικά ερεθίσματα, αλλά με την έννοια της ισχυροποίησης του εαυτού ως «βράχου που, αν και τον σκεπάζουν κάποιες φορές τα κύματα, αυτός μένει ακλόνητος στη θέση του»(2). Το ιδεώδες ενός εαυτού-βράχου απαίτησε το ρίζωμά του με χρήση στοιχείων από την Κοσμολογία. Π.χ. ο Επικουρισμός υιοθέτησε με κάποιες διαφοροποιήσεις την δημοκρίτεια Ατομική Θεωρία, την οποία επεξέτεινε και στα της ψυχής, ενώ ο Στωικισμός ανέπτυξε μια εξ ίσου επιστημονική κοσμολογική υπόθεση βασισμένη σε μια ερμηνευτική διεύρυνση της έννοιας τού ηρακλείτιου πυρός. 

Στη συνέχεια ακολουθεί η δημιουργία της καθ’ αυτό Ψυχικής Θεωρίας. Π.χ. ο Στωικισμός, θεωρώντας την ψυχή ενιαία (και μή αποδεχόμενος την πλατωνική διάκριση των μερών της σε επιθυμητικό, λογιστικό και θυμοειδές), προχώρησε σε μια λεπτομερή και γνησίως επιστημονική ανάλυση των λειτουργιών της. Το επόμενο βήμα είναι η δημιουργία μιας Θεωρίας της Γνώσης (Γνωσιολογία). Τόσο από τον Επικουρισμό, όσο και από τον Στωικισμό, διερευνώνται ο τρόπος σχηματισμού των παραστάσεων και της γνώσης (π.χ. εμπειρία, αίσθηση), ο σχηματισμός των πεποιθήσεων, ο σχηματισμός και η λειτουργία της γλώσσας. 

Τόσο από τον Επικουρισμό, όσο και από τον Στωικισμό, διερευνώνται ο τρόπος σχηματισμού των παραστάσεων και της γνώσης (π.χ. εμπειρία, αίσθηση), ο σχηματισμός των πεποιθήσεων, ο σχηματισμός και η λειτουργία της γλώσσας. 

Κατά τους παραπάνω τρόπους αναζητώνται τα πρωταρχικά σημεία αναφοράς και οι κατευθυντήριες γραμμές τής ανθρώπινης ψυχής, κατ’ αρχήν στον περιβάλλοντα Κόσμο, στο κατά φύσιν. Η σύγχρονη Ψυχολογία παρουσιάζει μια δυσκολία στον προσδιορισμό του κατά φύσιν, αφού στηρίζεται υπερβολικά σε στατιστικά στοιχεία και εκφράζεται με όρους απόκλισης από έναν στατιστικό μέσο όρο(3).

Το θέμα εδώ δεν είναι το εάν οι κοσμολογικές αντιλήψεις των Επικουρείων, ή των Στωικών και οι απορρέουσες θεωρίες περί Ψυχής είναι «σωστές», αλλά το επιστημονικό πνεύμα, από το οποίο διαπνέεται το όλο εγχείρημα: οι ψυχικές λειτουργίες πρέπει να εξετασθούν και να κατανοηθούν κατ’ αρχήν στη συνάφειά τους με τις πρωτογενείς Κοσμικές-φυσικές.

Από την Ψυχή στην ευδαιμονία: Ο σχηματισμός της Ηθικής Θεωρίας

Τα παραπάνω θεωρητικά βήματα ήταν αναγκαία για τον σχηματισμό μιας στέρεας Ηθικής Θεωρίας. Πρέπει απαραιτήτως να επισημανθεί, ότι για τους αρχαίους η ηθική αφορά στη μελέτη του χαρακτήρα (στα Αρχαία Ελληνικά η λέξη «ήθος» σημαίνει τον χαρακτήρα) και δεν έχει να κάνει με μια απλοϊκή δέσμη ηθικολογικών παραινέσεων. Τόσο για τον Αριστοτέλη, όσο και για τους Επικούρειους, τους Στωικούς και τους Κυνικούς το ερώτημα μιας Ηθικής Θεωρίας δεν είναι απλώς το «ποιές πρέπει να είναι οι πράξεις μου;» αλλά «τί άνθρωπος πρέπει να είμαι;»(4). Η Ηθική Θεωρία είναι, λοιπόν, μια θεωρία του χαρακτήρα.

Η ψυχική υγεία γίνεται αντιληπτή ως ευδαιμονία: ευ+δαίμων, όπου «δαίμων» είναι η ψυχή και «ευ» η καλή ποιοτική ή ποσοτική κατάσταση, η πληρότητα. Ευδαιμονία είναι η ψυχική πληρότητα, η οποία εξαρτάται κυρίως από εμάς και δεν έχει σχέση με την ευτυχία, η οποία, όπως λέει η λέξη, είναι ζήτημα τύχης. Η ευδαιμονία έχει σαν αναγκαία συνθήκη την ψυχική αταραξία, όχι με την έννοια της μακαριότητας της ανατολικής νιρβάνα. αλλά με την έννοια της σταθερότητας απέναντι στις δυσκολίες του βίου.

Η παθολογία της ψυχής, ακόμα και των εγκληματιών, αναλύεται με τρόπο ψυχρά επιστημονικό χωρίς συγκινησιακά φορτισμένους ηθικολογικούς όρους, αλλά ταυτοχρόνως με εμφανή ανθρωπιστική διάθεση (κάτι που δεν είναι εμφανές ή λείπει από την σύγχρονη Ψυχολογία). Το ζητούμενο είναι ένας άνθρωπος, που θα διατηρεί εντός του την βαθύτερη μακροσκοπική γνώση και την ουσία (όχι απλώς τη «χαρά») της ζωής χωρίς «έσωθεν επιστεναγμούς»(5) ή χαζοχαρούμενες εξάρσεις. 

Οι ανθρώπινες ανάγκες, οι επιθυμίες, οι ανασφάλειες, οι φόβοι, οι προσδοκίες, προσδιορίζονται, ταξινομούνται, συσχετίζονται και η αιτιότητά τους αναλύεται με γνησίως επιστημονική ακρίβεια. Η αντιμετώπισή τους δημιουργεί ένα ευρύ και εσωτερικά συνεπές θεραπευτικό πλαίσιο, του οποίου οι πρακτικές απολήξεις είναι αναρίθμητες και εκ των πραγμάτων αδύνατο να εξαντληθούν εδώ. Θα περιοριστούμε σε μερικά ενδεικτικά παραδείγματα.

Ο δρόμος των «πολλών» απορρίπτεται και ενθαρρύνεται η εξεύρεση του προσωπικού(6). Η ευδαιμονία είναι στο συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της προσωπική υπόθεση. Η εκλεκτική κοινωνική ζωή εξυμνείται, μέσα από τα εγκώμια του επικουρισμού προς την φιλία και ανάγεται σε προϋπόθεση μιας ολοκληρωμένης ύπαρξης(7). 

Το απελευθερω-τικό μήνυμα της Φιλοσοφίας: Αποκαθιστά τον άνθρωπο ως ένα ον απολύτως έλλογο και υπεύθυνο για τις πράξεις του. 

Ο σοφός (προσωπικός;) άνθρωπος έχει μάθει να αυτοκατευθύνεται και κατά συνέπεια έχει ελαχιστοποιήσει την αιφνιδιαστική επίδραση του τυχαίου παράγοντα στη ζωή του(8). Τουλάχιστον για τον Στωικισμό, τα πάθη και τα συναισθήματα αποτελούν έλλογες κρίσεις: π.χ. αν λυπόμαστε, ή χαιρόμαστε για κάτι είναι επειδή έχουμε κρίνει, ότι αυτό πρέπει να νιώθουμε. Κατά τον ίδιο τρόπο απορρίπτεται η καταφυγή σε δικαιολογίες: π.χ. η οδήγηση υπό την επήρεια οινοπνευματωδών ποτών είναι προϊόν έλλογης κρίσης, η οποία σχηματίστηκε λίγο πριν το πρώτο ποτήρι. Από εκεί και πέρα, η οποιαδήποτε συνέπεια προκύψει δεν μπορεί να αποδοθεί σε «πάθος» για το ποτό, σε «αμέλεια», ούτε ο καταναλώσας το αλκοόλ να αποκτήσει το ελαφρυντικό της «έλλειψης πρόθεσης». Εδώ βρίσκεται και το απελευθερωτικό μήνυμα της Φιλοσοφίας: Αποκαθιστά τον άνθρωπο ως ένα ον απολύτως έλλογο και υπεύθυνο για τις πράξεις του. 

Τα ωραιότερα και πολυτιμότερα πράγματα στη ζωή είναι αυτά, τα οποία συνήθως προσπερνούμε και για τα οποία δεν χρειάζεται να κοπιάσει κανείς πολύ: με ελάχιστα πράγματα μπορούμε να συναγωνιστούμε σε ευδαιμονία ακόμα και τα κατ’ εξοχήν ευδαίμονα όντα, τους ίδιους τους θεούς(9). Βέβαια «και η λιτότητα έχει τα όριά της: όποιος το παραβλέπει αυτό παθαίνει κάτι αντίστοιχο με εκείνον, που δεν βάζει φραγμό στις επιθυμίες του»(10). Μπορεί κάποιος να μας κάνει τη ζωή δύσκολη, να μας βασανίσει, ή και να μας σκοτώσει, σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί όμως να μας βλάψει πραγματικά(5).

Η αφοβία απέναντι στο κατ’ εξοχήν αμετάκλητο και αναπόφευκτο γεγονός, το θάνατο, εκφράζεται με μια ποικιλία τρόπων από την κατά μέτωπο λογική αντιμετώπισή του μέχρι την απροκάλυπτη κοροϊδία του: Για τους Επικούρειους ο θάνατος είναι κάτι, που δεν υπάρχει απολύτως κανένας λόγος για να μας απασχολεί, αφού όταν είναι αυτός παρών δεν είμαστε παρόντες εμείς και αντιστρόφως(11), ενώ ο Κυνικός, συνεπής στο εθιμικά θρασύτατο -και «μαύρο»- χιούμορ της «Σχολής» του, θα ζητήσει να τον θάψουν κάθετα, με το κεφάλι προς τα κάτω γιατί… σύντομα θα έρθουν τα πάνω-κάτω και όταν συμβεί αυτό, θα ήθελε να βρεθεί πάλι όρθιος(12). 

Και η σχέση ατόμου και κοινωνίας, η οποία διαμεσολαβείται σε μέγιστο βαθμό από την πολιτική; Ας μην ξεχνάμε ότι ο πολιτικός μαρασμός των πόλεων είχε σαν ψυχολογική συνέπεια γενικευμένα αισθήματα αβεβαιότητας και αποξένωσης, αρκετά όμοια με τα σημερινά. Τα φιλοσοφικά ρεύματα εκείνης της περιόδου σχηματίστηκαν ακριβώς για να αντιμετωπίσουν τη νεοδιαμορφωθείσα καθημερινή συλλογική ψυχική κατάσταση. Ειδικά η πολιτική είχε εκπέσει από την αυθεντική της έννοια, ως δηλαδή τέχνη της διοίκησης μιας κοινωνίας ή ως ενασχόληση με τα κοινά, σε δραστηριότητα, που αποσκοπεί στον εξουσιασμό -ακόμα και για το «καλό»- μιας κοινωνίας.

Ο στωικά σκεπτόμενος, όσο αφελές κι αν θεωρείται, μπορεί να ασχοληθεί με την πολιτική, αν πιστεύει, ότι με αυτόν τον τρόπο θα έχει αποτελέσματα. Αλλά και η επικούρεια αποχή από την πολιτική είναι απόλυτα δικαιολογημένη λόγω της ψυχικής υποβάθμισης και ταραχής, που μπορεί να προκαλέσει η συναναστροφή με εξουσιομανείς, διεφθαρμένους και, γενικώς, αχρείους. Ακόμα και η αποστροφή για την πολιτική και η πλήρης απόρριψή της είναι αποδεκτή: Ο κυνικός δεν θα νιώσει καθόλου κολακευμένος από τους βασιλίσκους, οι οποίοι στήθηκαν όλο περιέργεια αλλά και οίηση και μπροστά στο πιθάρι του. Θα τους υποδείξει να του «αδειάζουν» τη γωνιά και να μήν του κρύβουν τον Ήλιο. Στην περίπτωση, που αυτοί επιμείνουν να τον προκαλούν, θα τους υποβάλλει σε ένα λεπτό αλλά, άγριο φιλοσοφικό «δούλεμα» και θα καταδείξει αυτό, που οι υπήκοοι αρνούνται να αντικρύσουν κατάματα: ότι ο βασιλιάς τους είναι σαν κι αυτούς, φιλοσοφικά και ψυχικά ανεπαρκής, «γυμνός» και ακατάλληλος να διοικήσει(13).Διογένης και Αλέξανδρος: Η Φιλοσοφία και η Εξουσία σε μιά από τις συναρπαστικότερες ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες όλων των εποχών

Η επανακάλυψη της ψυχοθεραπευτικής δύναμης της Φιλοσοφίας

Παρά τον τιτάνιο αγώνα του Επικουρισμού, του Στωικισμού και του Κυνισμού, για να απελευθερώσουν την ανθρώπινη ψυχή από ο,τιδήποτε μπορεί να την κατατρέχει, η μεγαλοπολιτική ψυχασθένεια αναδείχτηκε, ως γνωστόν, νικήτρια υπό το προσωπείο του Xριστιανισμού. Οι άνθρωποι καταβλήθηκαν τελικά από τις φοβίες τους μπροστά στο εγκόσμιο και «υπερκόσμιο» Άγνωστο και τράπηκαν σε φυγή από τις εξουσίες, που τα χειρίζονται. Παραιτήθηκαν έτσι από την αναζήτηση του Εαυτού.

Πηγή: http://www.awakengr.com/2012/03/blog-post_9934.html#ixzz2nLWBwjty